દેશની સૌથી મોટી બેંક RBIએ કેન્દ્ર સરકારને ડિવિડન્ડ આપવાની જાહેરાત કરી છે. ભારતીય રિઝર્વ બેંક સરકારને તેની કમાણીમાંથી કેટલો હિસ્સો આપશે તે જોવું રહ્યું. પરંતુ શું તમને ખબર છે કે દેશની સૌથી મોટી સરકારી રેગ્યુલેટરી બેંક આખરે કમાણી કેવી રીતે કરે છે અને તે સરકારને ડિવિડન્ડ એટલે કે પોતાની કમાણીનો અમુક હિસ્સો શા માટે આપે છે? RBI સરકારનું સંકટમોચક શા માટે બની જાય છે?

ગયા વર્ષે RBIએ નાણાકીય વર્ષ ૨૦૨૩-૨૪ (FY24) માટે ₹૨.૧ લાખ કરોડનું રેકોર્ડ ડિવિડન્ડ આપ્યું હતું, જે નાણાકીય વર્ષ ૨૦૨૨-૨૩ (FY23)માં આપેલા ₹૮૭,૪૧૬ કરોડના ડિવિડન્ડ કરતાં બમણાથી પણ વધુ હતું. આ વર્ષે RBIએ સરકારને ₹૨.૬૯ લાખ કરોડથી વધુનું ડિવિડન્ડ આપ્યું છે.

RBI ભારત સરકારને ડિવિડન્ડ શા માટે આપે છે?
ભારતીય રિઝર્વ બેંક (RBI) દર વર્ષે પોતાની પ્રવૃત્તિઓથી કમાણી કરે છે અને તેનો અમુક હિસ્સો ભારત સરકારને ડિવિડન્ડ તરીકે આપે છે. આ ટ્રાન્સફર **આર્થિક મૂડી માળખા (ECF)**ના નિયમો હેઠળ થાય છે, જેને ૨૦૧૯માં બિમલ જાલાન સમિતિની સલાહ પર અપડેટ કરવામાં આવ્યું હતું. ECF અનુસાર, RBIએ પોતાની બેલેન્સ શીટનો ૫.૫% થી ૬.૫% હિસ્સો જોખમ બફર તરીકે રાખવાનો હોય છે. આ પછી બાકીની રકમ સરકારને ટ્રાન્સફર કરવામાં આવે છે.

RBI આવી રીતે કરે છે કમાણી
ભારતીય રિઝર્વ બેંક કોઈ કોમર્શિયલ બેંક તો નથી, પરંતુ તે પણ વ્યાજ અને વિદેશી મુદ્રા ભંડોળ દ્વારા કમાણી કરે છે.

1. સરકારી સિક્યોરિટીઝમાંથી વ્યાજ: RBI સરકારી બોન્ડ્સ અને ટ્રેઝરી બિલ્સમાંથી મોટુ વ્યાજ એકત્રિત કરે છે. આ સિક્યોરિટીઝ તેનું મોટું રોકાણ છે.

2. વિદેશી મુદ્રા ભંડોળમાંથી કમાણી: RBI પોતાના વિદેશી મુદ્રા ભંડોળ (જેમ કે ડોલર, યુરો, સોનું)ને સુરક્ષિત વિદેશી અસ્કયામતોમાં રોકાણ કરે છે, જેનાથી વ્યાજ અને નફો એકત્રિત થાય છે. હાલમાં RBIએ સોનાનો ભંડાર વધાર્યો છે અને સોનાની કિંમતોમાં ઉછાળાથી તેની કમાણી પણ વધી છે.

3. ઓપન માર્કેટ ઓપરેશન્સ (OMO): RBI ખુલ્લા બજારમાં સરકારી સિક્યોરિટીઝ ખરીદે છે અને વેચે છે, જેનાથી ખાસ કરીને વ્યાજ દરોમાં ઉતાર-ચઢાવ દરમિયાન ટ્રેડિંગથી પૈસા એકત્રિત થાય છે.

4. લિક્વિડિટી મેનેજમેન્ટ: RBI બેંકોને રેપો ઓપરેશન્સ જેવા લિક્વિડિટી વિન્ડો દ્વારા ઉધાર આપે છે અને તેના પર વ્યાજ એકત્રિત કરે છે.

5. નોટ છાપવાથી કમાણી (સિગ્નોરેજ): RBI નોટ છાપે છે, જેમ કે ₹૫૦૦ની નોટ છાપવાનો ખર્ચ થોડા રૂપિયા હોય છે, પરંતુ તેની કિંમત ₹૫૦૦ હોય છે. આ તફાવતથી RBIને નફો થાય છે.

6. ફી અને ચાર્જિસ: RBI સરકાર અને કોમર્શિયલ બેંકોને ડેટ મેનેજમેન્ટ અને ક્લિયરિંગ જેવી બેંકિંગ સેવાઓ આપે છે, જેના માટે ફી એકત્રિત કરે છે.